زندگی
ابوالحسن امیر خسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی زبان هندوستاندر سال 632 – 651 هجری – در دهلی ولادت یافت . پدرش امیر سیف الدین محمود هنگام حمله مغولان به هندوستان فرار کرد . در آنجا ازدواج کرد و به دربار شمس الدین التتمش ، پادشاه دهلی راه یافت.
امیر خسرو مانند پدر که سمت امیر الامرایی داشت در دربار قرب و عزت یافته بود و مدتی در درگاه جلال الدین فیروز شاه اقامت داشت و لقب “امیری” گرفت.
در محضر یکی از بزرگترین و مشهور ترین مشایخ و عارفان یعنی شیخ نظام الدین محمد بن احمد دهلوی معروف به نظام اولیاء شاگردی کرد. امیر خسرو برای پیر و مراد خود احترم فراوان قایل بود و با وجود این که دایم در خدمت سلاطین و امرا بود هیچ گاه از میزان ارادت و توجه او نسبت به شیخ کاسته نشد. امیر نیز مانند استاد خود پیرو سلسله عرفان چشتیه بود .شیخ نیز خسرو را گرامی میداشت. با حسن دهلوی شاعر نامدار پارسی زبان هند از طریق همین شیخ آشنا شد و بین آن دو دوستی عمیقی ایجاد شد.
مدت کوتاهی پس از وفا نظام الدین اولیاء امیر خسرو نیز در سال 704 – 725 هجری – در گذشت و نزدیک شیخ به خاک سپرده شد.
خسرو به سبب آشنایی با زبان های فارسی ، ترکی، عربی و هندی اطلاعات نسبتا خوبی داشت و اشعار فراوانی در زمینه های مختلف سروده است. موسیقی هندی و ایرانی را به خوبی میشناخت. در غزل سرایی پیرو سعدی بود و با توجه به بعضی از غزل های حافظ، مشخص میشود که وی با اشعار و غزلیات خسرو آشنایی داشته و تا حدی تحت تاثیر او بوده است. شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به خصوص ابداعات و نوآوری های امیر خسرو پیروی کرده اند . یان ریپکا درباره خمسه امیر خسرو معتقد است: اهمیت آثار امیر خسرو در ادبیات فارسی از این جهت چشم گیر است که در خمسه او داستان های رمانتیک برجسته و اشعار حماسی ممتازی دیده میشود که موضوع های آن ها را از نظامی اقتباس کرده است .شاعر کم و بیش ، رویداد ها را به شکل های گوناگون تصویر کرده و چنان با سخنوری و بلاغت موضوع ها را پرورانده که گویی در مهارت و استادی دست کمی از نظامی نداشته است ; اما او به ژرفای فلسفه زندگی و مسایل حاد اجتماعی توجهی نکرده در عین حال تردیدی نسیت که این تنزل سطح با سلیقه مردم زمان خسرو هماهنگ بوده است.
پدر امیرخسرو، امیر سیف‌الدین محمود دهلوی از مردم کش ترکستان بود. وی دوران کودکی و نوجوانی را با فراگرفتن زبان و ادب فارسی در دهلی گذراند و پس از چندی در حلقه ارادت شیخ نظام‌الدین اولیا درآمد، او در غزل از سعدی پیروی نموده و از الفاظ و معانی شاعران متصوف ایرانی سود می‌جست.
آثار
دیوان اشعار امیرخسرو مشتمل بر پنج قسمت است:
تحفةالصغر
وسط‌الحیوة
غرةالکمال
بقیهٔ نقیه
نهایةالکمال
امیرخسرو به نظامی گنجوی اعتقادی تام داشت و به تقلید او خمسه‌ای ساخته‌است:
مطلع‌الانوار: بر وزن و شیوه مخزن‌الأسرار
خسرو و شیرین
مجنون و لیلی
آیینه اسکندری: بر وزن و شیوه اسکندرنامه
هشت بهشت: به تقلید از هفت پیکر
او در اشعارش نظامی را به عنوان استادی مسلط به فن ستوده است:
نظامی که استاد این فن وی است
در این بزمگه شمع روشن وی است
ز ویرانه گنجه شد گنج سنج
رسانید گنج سخن را به پنج
چو خسرو به آن پنج هم‌پنجه شد
وز آن بازوی فکرتش رنجه شد
امیرخسرو دارای تصنیف‌ها و منظومه‌های دیگری نیز به شرح زیر است:
قران‌السعدین
نه سپهر
مفتاح‌الفتوح
مثنوی خضرخان و دولرانی: عشق‌های خضرخان پسر علاءالدین با دولرانی دختر امیر گجرات
اشعار زیر را هم بدو نسبت داده‌اند:
قصیده شکوائیه
ماتم غم
آینه‌داری دل
درباره ی تعداد آثار امير خسرو روايت هاي اغراق آميزي نقل كرده اند. از قول او نوشته اند كه شمار اشعارش از چهارصدهزار بيت بيش تر است. آثار منظوم فارسي او عبارت است: ديوان امير خسرو، شامل پنج دفتر، هريك داراي ديباچه اي متضمّن سوانح عمر و نكاتي در اسلوب شعري او به قلم خود شاعر ؛ بدين قرار: الف) تحفه الصّغر. سروده هاي شانزده تا نوزده سالگي، شامل قصيده ها، غزل ها، ترجيع بندها و زندگينامه ی مشروح شاعر؛ ب) وسط الحيات. سروده هاي شاعر از بيست تا حدود 32 سالگي، شامل قصيده ها، ترجيع بند ها، قطعه ها، غزل ها و رباعي ها. قصيده های اين ديوان در ستايش و مراثي “نظام الدين اولياء”، “علاء الدّين محمّد” و “معزّالدّين كيقباد” است؛ ج) غرّه الكمال. سروده هاي 34 تا 43 سالگي او، شامل قصيده ها، ترجيع بند ها و قطعه ها، با مقدمه اي مبسوط كه در آن شرح زندگاني او به تفصيل آمده است؛ د) بقية نقيّه. سروده هاي دوران پيري شاعر، شامل قصيده ها، ترجيع بند ها، رباعي ها و يك مثنوي كوتاه. اين ديوان حاوي مدايحي است درباره ی “علاء الدّين محمدشاه”، پسر او، بعضي اميران ديگر و نيز مرثيه اي در مرگ محمدشاه؛ هـ) نهاية الكمال. سروده هاي واپسين سال هاي حيات شاعر، مشتمل بر ترجيع بند، مثنوي، رباعي، غزل و نيز قصیده هایی در مدح “سلطان غياث الدين” و مرثيه ی “سلطان قطب الدّين مباركشاه”؛ و ديوان غزليّات، كه چند بار جمع آوري شده و در هند و پاكستان به چاپ رسيده است. نخستين چاپ آن در (1871 م.) و بار دوم در (1392 هجری) در لاهور منتشر شد. ديوان امير خسرو بارها در هند و ايران تصحيح و چاپ شده است. امير خسرو دهلوي بزرگترين نماينده ادبيات فارسي زبان هند و نخستين ادامه دهنده مكتب ادبي حكيم نظامي گنجوي مي باشد. خمسه امير خسرو كه براساس موضوع مثنوي هاي نظامي نوشته شده يكي از نوادر اثار ادبي شرق است. مجنون و ليلي سومين منظومه امير خسرو است كه شاعر در سال ۱۲۹۹ نوشته و يكي از بهترين منظومه هايي است كه تحت تاثير ليلي و مجنون نظامي آمده است.
