بزرگ علوی
” آقا بزرگ علوی ” ، با خلق داستان هایی چون : ” چشم هایش ” ، ” گیله مرد ” ، ” چمدان ” ، ” پنجاه و سه نفر ” ، ” ورق پاره های زندان ” ، ” میرزا ” ، ” نامه ها ” ، ” سالاری ها ” و …. بیش از نیم قرن از چهره های مطرح ادبیات میهن عزیزمان : ” ایران ” و از نویسندگان پیشگام و زبردست مکتب جدید رمان نویسی ” مدرنیته ” این مرزو بوم بود .
” بزرگ علوی ” در 13 بهمن ماه سال 1282 خورشیدی در محله ی” چاله میدان تهران ” ، در خانواده یی بازرگان و مشروطه خواه ، به دنیا آمد . پدرش ، ابوالحسن خان ، پسر حاج صراب ، از مبارزان آزادی خواه دوران انقلاب ملّی دموکراتیک مشروطیت ایران ، و نماینده ی دوره ی اوّل مجلس شورای ملّی بود .
فعالیت های آزادی خواهانه ی ” ابوالحسن علوی ” ، آن چنان حکومت را نسبت به او حساس کرد که مجبور به مهاجرت سیاسی به ” پاریس ” و ” برلین ” شد و در سال 1303 خورشیدی پسران خود _ مرتضی ، مصطفی و آقابزرگ _ را به آلمان برد . ” بزرگ علوی ” ، پس از تحصیل در آلمان در سال 1307 خورشیدی به وطن بازگشت و تدریس در شیراز و تهران را پیش گرفت . در همین زمان ، ” نویسندگی ” در ابتدا پس از تدریس و بعدها ، تنها پیشه ی او شد .
” بزرگ علوی ” ، در سال 1323 خورشیدی سردبیر مجله ی ادبی ” پیام نو ” ، شد و در کنار ” صادق هدایت ” و ” مجتبی مینوی ” ، به انجام فعالیت های ادبی می پرداخت . در طی این چند سال ، یک رُمان و دهها داستان کوتاه نوشت . پس از مدّتی ، به دلایل سیاسی و طرفداری از طبقات زحمتکش جامعه ، به زندان افتاد و کتاب هایش هم از همان زمان تا سال 1357 خورشیدی اجازه ی تجدید چاپ پیدا نکرد .
وی ، پس از آزادی از زندان ، به اروپا رفت و تا بهار سال 1358 خورشیدی ، در آلمان ماند . بازگشت ایشان به میهن عزیزمان ” ایران ” ، چند ماهی دوام نیاورد . و این بار نیز به آلمان عزیمت کرد . در آلمان ، استاد دانشگاه برلین بود و پس از بازنشستگی ، کار پژوهش را انجام می داد .
” بزرگ علوی ” ، در طول زندگی ، کتاب های فراوانی نوشت که برخی به دلیل سبک نگارش ویژه ی ایشان ، از کتاب های معروف فارسی هستند . شاهکار ایشان ، ” چشم هایش ” بود که با الهام از زندگی ” محمّد غفاری معروف به کمال الملک ” ( 1224 کاشان – 1319 نیشابور ) ، نقاش معروف اواخر دوره ی قاجار و دوره ی ” رضا خان پهلوی ” است .
نویسنده در این رُمان ، با روشی تازه داستان نوشته است . او با کنار هم گذاشتن قطعات پراکنده ی یک ماجرا ، طرحی کلّی آفریده که بر حدس و گمان تکیه دارد . در سایر آثار این نویسنده ی سرشناس ، هم چون ” چمدان ” ، ” میرزا ” ، و ” سالاری ها ” ، گونه ای رمانتیسم اجتماعی به چشم می خورد که اوج آن را در داستان ” گیله مرد ” ، می توان دید .
مضمون بیشتر داستان های ” بزرگ علوی ” ، از آرمان های سیاسی و حزبی اش ، الهام گرفته است . قهرمانان قصه هایش مانند خود او ، انسان های ناکامی هستند که دور از وطن ، در غربت و آوارگی ، به سر می برند . وی ، در 21 بهمن ماه سال 1375 خورشیدی در سن 93سالگی در برلین آلمان ، چون شمع ، به خاموشی گرایید .
به طور کلّی زندگی ” آقا بزرگ علوی ” ، را می توان به چند دوره طبقه بندی کرد . اوّل ، تحصیل در آلمان قبل از جنگ جهانی اوّل ، آشنایی با رمانتیسم آلمانی و آشنایی با نویسندگانی هم چون : ” هاینریش هاینه ” ، ” هرمان هسه ” ، ” فئودور داستایوسکی ” ، ” ماکسیم گورکی ” ، ” یوهان فردریک شیلر” ، ” برتولت برشت ” ، ” برنارد شاو ” ، ” آنتوان چخوف ” ، ” ارنست فیشر ” و ….
دوّم ، آمدن به ایران ، آشنایی با ” صادق هدایت ” ، گرایش شدید به ایرانی گری ، تشکیل گروه اربعه ، آشنایی با ” دکتر تقی ارانی ” ، آشنایی با جهانی نگری های اجتماعی و سوسیالیسم علمی توقیف و زندانی شدن .
سوّم ، آزادی از زندان ، مشارکت در تشکیل حزب توده ایران ، سردبیری مجله ی پیام نو ، همکاری با مجلات سخن ، مردم و …. نگارش و نشر داستان های رئالیستی ، شرکت در فعالیت های اجتماعی و فرهنگی .
چهارّم ، کودتای انگلیسی – آمریکایی 28 مرداد 1332 خورشیدی ، اقامت طولانی در اروپا ، بازگشت موقتی به ایران، عزیمت مجدد به اروپا و وفات در برلین آلمان .
” بزرگ علوی ” ، هنگام تحصیل و اقامت در آلمان ، با آثار نویسندگان اروپایی آشنا شد و از ادبیات اروپایی تاثیر پذیرفت . آشنایی او از نوجوانی با ادبیات و هنر آلمان و اروپا از جمله آشنایی اش با زبان آلمانی ، در کنار استعداد ذاتی او برای نویسندگی زمینه یی شد که در حدود یک سال پس از ورود به ایران با ترجمه ی کتاب ” دوشیزه ی اورلئان ” اثر ” شیلر ” و ” کسب و کار خانم وارن ” اثر ” جرج برنارد شاو ” ، در راه شناساندن نویسندگان بزرگ اروپایی به ایرانیان ، گام بردارد . آثاری را که ” بزرگ علوی ” ، به زبان فارسی ترجمه کرده است . دقیق روان ، شیوا و دل انگیز بوده و در عین حال ، از سادگی خاصی برخوردار می باشد .
او ، در سال 1309 خورشیدی با ” صادق هدایت ” ، آشنا شد و در همین سال این دو به فکر افتادند تا در باره ی هجوم های تاریخی که به ایران شده و صدماتی که طی این هجوم ها به فرهنگ ایران وارد شده ، داستان بنویسند . با پیوستن ” شین پرتو ” ، به آنان ” کتاب انیران ” را در سال 1310 خورشیدی نوشتند که شامل سه داستان بود . در این ایام ” مجتبی مینوی ” ، ” عبدالحسین نوشین ” و ” مسعود فرزاد ” به آنان پیوستند . در آن دوران ، به این گروه : ” گروه اربعه ” لقب دادند .
پس از آن ” بزرگ علوی ” ، داستان ” باد سام ” را نوشت . در این داستان ، خواننده با طرز تفکر ویژه ی او مواجه می شود که به گونه یی خاص گذشته ی تاریخی ایران را می ستاید تا آن جا که انگار در تاریخ آغازین ایران ، همه ی پدیده ها ستایش برانگیز بوده اند و در تاریخ حاضر ، همه ی آن ها به زشتی ، پلیدی و خشونت گرویده اند . کمتر از یک سال از فعالیت ” بزرگ علوی ” در گروه اربعه نمی گذشت که وی با ” دکتر تقی ارانی ” در سال 1309 خورشیدی آشنایی مجدد پیدا کرد .
سابقه ی این آشنایی ، به سوابق دوستی و فعالیت فکری و سیاسی ” دکتر تقی ارانی ” با ابوالحسن و مرتضی علوی ( پدر و برادر بزرگ او ) ، در آلمان کشیده می شد . پس از پیوستن ” ایرج اسکندری ” به این دو نفر ، نخستین شماره ی مجله ی ” دنیا ” را در یکم بهمن ماه سال 1313 خورشیدی در تهران منتشر کردند . ” بزرگ علوی ” یکی از سه عضو هیات تحریریه ی این مجله بود که هدفش را شناساندن آخرین دستاوردهای دانش و صنعت و فن و هنر جهان آن روز، به جوانان و دانشجویان ایرانی قرار داده بود . هر چند شهرت اصلی ” بزرگ علوی ” به عنوان یکی از نویسندگان پیشگام در ادبیات جدید و معاصر ایران است . ولی آشنایی او با ” دکتر تقی ارانی ” و در نتیجه همکاری هایش با نشریه ی ” دنیا ” که در نهایت به دستگیری او ، همراه با گروه موسوم به ” 53 نفر ” در سال 1316 خورشیدی منجر شد ؛ اشتهار ادبی او را با نوعی شهرت سیاسی در هم آمیخت .
” بزرگ علوی ” قبل از زندانی شدن ، در سال 1313 خورشیدی مجموعه ی داستان ” چمدان ” را که در برگیرنده ی شش داستان کوتاه است ، منتشر کرد . او در این مجموعه ، روانشناسی فردی و جایگاه اجتماعی را در هم می آمیزد که البته آن هم در نتیجه ی تاثیر اکسپرسیونیسم آلمانی بود . به همین جهت از رویه ی قبلی خود در داستان ” باد سام ” تغییر مسیر داده و دیدی اجتماعی ، انتقادی و طنز آمیز دارد . با آن که ” چمدان ” از نخستین کارهای او در حوزه ی داستان نویسی است ، ولی او را به عنوان یک داستان نویس برجسته ، به جامعه محدود روشنفکری و کتاب خوان ایران آن روز ، معرفی کرد .
” آقا بزرگ علوی ” ، پس از دستگیری و محاکمه ، به هفت سال زندان محکوم شد . ولی در مهرماه سال 1320 خورشیدی ، با برکناری ” رضا خان پهلوی ” از قدرت سیاسی ؛ پس از چهار سال و نیم از زندان آزاد شد .
هر چند سال های زندان برای ” علوی ” به قول خودش ، صدمات سنگین شخصی و خانوادگی به همراه داشت . امّا ، نتیجه ی آن ، آفرینش های ماندنی در ادبیات معاصرمیهن عزیزمان ایران شده است . نخستین آن ها ” ورق پاره های زندان ” است که در سال 1321 خورشیدی ، به چاپ رسید . این کتاب یادداشت های دوران زندان اوست که آن ها را روی پاره های کاغذ ، سیگار ، میوه و ….می نوشت و فضای زندان را با بیانی عاطفی یا به گونه یی داستان وار توصیف می کرد و به بیرون می فرستاد. دو سال پس از آن ، کتاب ” پنجاه و سه نفر ” را در سال 1323 خورشیدی نوشت که گزارش گونه یی از رویدادهای زندان است . بر همین بستر ، مجموعه ی داستانی ” نامه ها ” در سال 1337 خورشیدی از او منتشر شد .
” چشم هایش ” که برخی آن را بهترین اثر ” آقا بزرگ علوی ” می دانند ، داستان بلندی است که در سال 1330 خورشیدی به زیور چاپ آراسته گردید . و در سال 1338 خورشیدی ، به زبان آلمانی هم ترجمه و منتشر شد . این کتاب از معدود آثار فارسی است که در مرکز آن یک زن با تمام عواطف و ارتعاشات روانی و ذهنی آن قرار گرفته است . سال های 1330-1320 خورشیدی اوج شکوفایی نویسندگی ” آقا بزرگ علوی ” است .
در این فاصله ، علاوه بر کارهای قلمی ، در زمینه ی فرهنگی از جمله کمک به تشکیل نخستین کنگره نویسندگان ایران ( سال 1325 خورشیدی ) هم فعال بود . وی ، به دلیل بیماری در فروردین ماه سال 1332 خورشیدی به اروپا سفر کرد . در همین سال کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی در ایران رخ داد و او به ناچار در مهاجرت ماند . بعد از مدّتی در دانشگاه ” همبولدت – آلمان ” ، به کار تحقیق و تدریس مشغول شد . ” میرزا ” ، اوّلین مجموعه ی داستان اوست که شامل پنج داستان کوتاه است و به طور تقریب 15 سال پس از مهاجرتش ، چاپ شد .
در سال 1354 خورشیدی ، داستان ” سالاری ها ” ، منتشر شد و آخرین اثرش هم ” موریانه ” نام دارد . زندگی طولانی در مهاجرت هیچ گاه او را از یاد ایران غافل نکرد و در تمام این سال ها ، کار او در مقام استادی دانشگاه ، در ارتباط با فرهنگ و ادب ایران و ایران شناسی بود و درطول این مدّت آثار با ارزشی در همین رابطه نوشت . کتاب ” تاریخ ادبیات جدید ایران و پیشرفت آن ” را به زبان آلمانی و در سال 1338 خورشیدی نوشت .
” آقا بزرگ علوی “، برخی از آثار ارزشمند ادبیات فارسی را هم به زبان آلمانی ترجمه کرد که از جمله ترجمه ی شعرهای ” حکیم عمر خیام نیشابوری ” و نیز ترجمه ی ” هفت پیکر ” اثر برجسته ی ” حکیم نظامی گنجوی ” را می توان نام برد . از دیگر تلاش های ُپر ارزش او طی سال های مهاجرت ، تدوین فرهنگ لغات فارسی به آلمانی است . علاوه بر این ها در زمینه ی تاریخ معاصر ایران هم کتابی به زبان آلمانی نوشته است . آخرین کار او تدوین و تالیف کتاب ” آموزش زبان فارسی به آلمانی ” بود .
” سیاوش رضازاده – رشت “
آدینه 11 بهمن ماه سال 1392 خورشیدی
