نیما و ویژگی های شعر او/محسن اعلا
نیما و ویژگی های شعر او
از : محسن اعلا ،دبیر ادبیات فارسی نور مازندران
مقدمه : آثارنیما درقالب اشعار،داستان،نمایش نامه و نقد و نظر ارائه گردید.دراین مقاله با تعدادی از ویژگی های شعر نیما آشنا می شویم. این شاعر چه از نظر قالب و چه از نظر محتوا و درون مایه، تحول شگرفی در شعر معاصر ایران ایجاد کرده است که به تدریج شاعران زیادی را همراه و همگام خود ساخته است .
این مقاله برآن است که در ابتدا مختصرا به شرح احوال نیما بپردازد و همچنین به تقسیم بندی آثار او اقدام کند.
سپس با نگاه به اشعار این شاعر سترگ و بزرگ ایران، قدمی هرچند کوچک در زمینه ی شناخت ویژگی های اشعار اوبردارد. در این میان با ذکر خصوصیات سروده های او از قبیل جامعه گرایی و طبیعتدوستی ، نگاه و نگرش تازه ، زبان و صورخیال و … موجبات و اسباب شناخت شعر نیما را فراهم کند
علی اسفندیاری معروف به نیما یوشیج در سال 1276هجری شمسی در دهکده ی یوش از توابع شهرستان نور مازندران به دنیا می آید. اوپسر بزرگ ابراهیم نوری است. علی ازطرف جده به گرجی های متواری از دیرزمانی دراین سرزمین می رسد.او خواندن و نوشتن را نزد آخوند ده فرا می گیرد. دوازده ساله است که همراه خانواده اش به تهران می آید.سپس همپای برادرکوچکترش _ لادبن _ به مدرسه ی کاتولیک سن لویی می رود. نیما دراین دوره به نقل از خودش ، هنر او خوب پریدن و با رفیقش حسین پژمان فراراز محوطه ی مدرسه است.اما بعدها در مدرسه به تشویق معلم خوشرفتارش ، نظام وفا در خط شعر گفتن می افتد. سروده هایش در ابتدا به سبک خراسانی است. آشنایی او با زبان خارجی- فرانسه- راه تازه ای را پیش پایش می گذارد.ثمره ی کاوش و کوشش او دراین راه نو، پس از دوری از مدرسه و گذران دوران دلدادگی ، به آنجا می انجامد که در منظومه ی افسانه دیده می شود و بخشی از این شعر در روزنامه ی دوست شهیدش – میرزاده عشقی- چاپ می گردد.او شعر افسانه را به استاد باوفایش نظام وفا تقدیم می کند.
نیما در اسفند ماه 1299اولین شعربلندش را در قالب مثنوی (قصه رنگ پریده) می سراید.او در باره ی اشعار آزادش چنین نقل می کند:”در اشعار آزاد من ، وزن و قافیه به حساب دیگر گرفته می شوند.کوتاه و بلند شدن مصراع ها در آنها ، بنا برهوس و فانتزی نیست.من برای بی نظمی هم به نظمی اعتقاد دارم. هرکلمه ی من از روی قاعده ی دقیق ، به کلمه ی دیگر می چسبد. شعر آزاد سرودن برای من، دشوارتر از غیر آن است.” ( تا صبح دمان،همایش علمی و…، ص 21)
مایه ی اصلی اشعاراو رنج است. شاعر واقعی باید آن مایه را داشته باشد.چنانکه خود می گوید:”من برای رنج خود شعر می گویم.فورم و کلمات و وزن و قافیه در همه وقت، برای من ابزارهایی بوده اند که مجبور به عوض کردن آنها بوده ام تا با رنج من و دیگران بهتر سازگار باشد.”(همان منبع ، ص 21)
نیما از سال1317پس ازعضویت در هیئت تحریریه ی مجله موسیقی با حمایت برخی ازدوستان خود نظیرصادق هدایت اشعارش را مرتبا منتشر می کند.
او با انتشاراشعارویژه و خاص خود با مخالفت بسیاری از سوی این و آن مواجه می شود.به همین دلیل در مورد سروده هایش می گوید:”برای کسانی که حواس جمع در عالم شاعری ندارند ، مبهم است.”(منبع پیشین ، ص22)
نیما اشعاری به زبان مادری خود-طبری مازندرانی –به نام ” روجا ” هم دارد. درکنار همه ی اینها از او داستانها ی منظوم و منثور و نقد و نظرهای بسیار سودمندی نیز برجاست.
در سال 1304هنگام صدور شناسنامه ها،نیما که تا آن روزگار به علی اسفندیاری شهرت داشت ، شناسنامه اش را با عنوان نیما خان یوشیج دریافت می کند. استاد محیط طباطبایی براین باور است : ” علی نوری گویا درآغاز شاعری می خواست مانی تخلص کند و بعد به قلب مانی که نیما باشد ، اکتفا کرد.”( شرح زندگانی شاعران بزرگ ،گروه نویسندگان ، ص 21)
نیما در سال 1305با عالیه جهانگیری ازدواج می کند و ماحصل این ازدواج پسری به نام ” شراگیم یوشیج ” است. * آثار نیما : آثارنیما شامل اشعا ر، داستانها ، نمایش نامه ها و نقد و نظر های اوست.
الف) اشعار:آب در خوابگه مورچگان ، افسانه ، حکایت و خانواده سرباز، ماخ اولا ، مانلی و…
ب) داستانها: مرقدآقا ، آهو و پرنده ها، توکایی در قفس …
ج) نمایش نامه: کفش حضرت غلمان
د) نقد و نظرها : حرفهای همسایه ، درباره ی شعر و شاعری ، ارزش احساسات
این شاعر نوپرداز نوری در سال 1338چشم از جهان فرو می بندد و پس از گذشت سالها ، پیکر او از تهران به روستای یوش منتقل و در خانه ی پدری اش به خاک سپرده می شود.
قبل از پرداختن به ویژگی های شعر نیما و نگرش او راجع به مقوله ی شعر، باید افزود عمده ترین کار نیما در قلمروشعر آن است که در الگوهای قراردادی و سنتی شعر تزلزلی چشمگیر و توجه برانگیز ایجاد کردکه برخی از آآنها عبارتنداز :” کلام موزون ، مقفی و متساوی ، زبان ادبی رایج ، قالب شعری معین و مشخص، معنای از پیش تعیین شده.” ( ادبیات معاصر ایران ، روزبه ، ص 70 )
با تامل و تعمق درسروده های نیما یوشیج به ویژگی هایی برمی خوریم که تعدادی از آنها ممکن است با شاعران دیگرمشترک و تعدادی نیز متفاوت باشند. ما براین اندیشه ایم که دراینجا به ویژگی های شعرنیما ، صرف نظر از وجوه اشتراک یا افتراق با دیگرشاعران بپردازیم.
1- قالب شعر : قادر ابداعی نیما را که می توان قالب آزاد یا نیمایی خواند،درقالبهای تکامل یافته ی شعر اخوان می توان جست. اشعار نیما را از لحاظ قالب به سه دسته تقسیم می کنند: الف) قالب سنتی مانند رباعیات ، مثنوی و قطعات او. ب) قالب نیمه سنتی : ای شب ، محبس ، خارکن . ج ) نیمایی : مهتاب ، داروگ ، درشب سرد زمستان.
2 – وزن شعر : وزن شعر نیما عروضی است. با این تفاوت که با عدم تساوی طولی مصراعها مواجهیم.
3 – قافیه ی شعر: قافیه در شعر او همانند اشعار کلاسیک وسنتی قدیم نیست. لذا ” نیما هرجا احساس می کند از نظر آوایی و معنایی به وجود قافیه نیازهست،آن راا به کار می برد.”(جریانهای شعری معاصر، حسین پورچافی،ص 238)
4 – بند ، واحد شعر : اشعار نیما ازچند بند تشکیل می شود که گاه با قافیه ها این بندها به هم گره می خورند .
5 – به کار گیری واژه های محلی و بومی مازندرانی : داروگ ، سیولیشه ،میم رز ، چماز ، پلم ، اوجا ، لرگ.
6 – طبیعتگرایی در شعر نیما : با رجوع به اشعار نیما نخستین عنصری که بیش از همه جلب نظر می کند، طبیعت و مظاهر آن است.به همین سبب شعر نیما در حکم آیینه ای است که تمام عناصر و پدیده های زندگی شمالی در آن تجلی می یابد.و درآن به قول استاد شفیعی کدکنی ” صبغه ی اقلیمی یا رنگ محلی ” را می توان احساس کرد.
7- جامعه گرایی نیما : نیما شاعر متعهد و مسئولیت پذیری است. اشعار او صحت مدعای فوق را تایید می کند. ” ” شعر نیما شعری است متعهدانه و ملتزم .دراشعار او نوعی رسالت و مسئولیت اجتماعی و سیاسی در قبال مردم و درد و رنج های آنان به چشم می خورد . ازاین نظر نیما الگوی بسیاری از شاعران معاصر است.” ( جریانهای شعری معا صر، حسین پورچافی ، ص239)
8 – زبان شعر نیما : زبان او در بعضی اشعار با توجه به اینکه از الفاظی چون لمیدن و قاپیدن استفاده می کند، ساده و عامیانه به نظر می رسد اما در بعضی شعرها زبانی پیچیده و مبهم دارد که ” دربرخی موارد از نظر صرفی و نحوی از زبان هنجار و معیار فاصله می گیرد و همین امر ، فهم برخی اشعار او را دچار مشکل کرده است.” ( همان منبع ، حسین پورچافی ، ص 239) . البته در شعر او ” نوعی منطق نثری در جای جای آنها دیده می شود اما به سبب حفظ وزن ،این جمله های نثرگونه ، پس و پیش شده است و گاه گاه با بعضی تعبیرات عامیانه درآمیخته است. ” ( سبک شناسی شعرپارسی ، غلامرضایی ، ص 268 ) .
9 – ابهام در شعر نیما : یکی از ویژگی های اشعاراو دیریاب بودن و ابهام آن است. ” مقصود ، پنهانکاری تعمدی و هنری است که خاستگاه آن در خلاقیت شاعر و تنوعاتی است که او در بیان شعری خود به کار می گیرد. شاعر ازطریق آن ، خواننده را به کشف ، تامل و لذت هنری می رساند.چنین ابهامی ، شعر را از سطح به عمق کشانده و می تواند خواننده ی آن را به فضای تازه ای از احساس و تفکر و تداعی ببرد.” ( تاملی در ادبیات امروز، باقی نژاد،ص72)
10 – نگاه و نگرش تازه ی نیما به هستی : ” شعر نیما شعری است متفکرانه ، عمیق و فلسفی ، توام با ژرفکاوی و روشن بینی . ” ( جریانهای شعری معاصر ، حسین پورچافی ، ص 239 ).
11 – زبان سمبلیک و نمادین نیما : از آنجا که اشعار نیما دربردارنده ی انواع نماد مبتکرانه و ابداعی است ،
فهم دقیق و درست اشعار او منوط به درک و دریافت نمادهای آنهاست. او با توسل به زبان سمبلیک وبیانی رمزی، موضوعات اجتماعی و سیاسی عصر خود را بیان می کند و مورد انتقاد قرار می دهد. ” نیما نخستین کسی اسست که در شعرفارسی بیان سمبلیک را به معنای واقعی و تعریف شده ی آن به کار بسسته است. ” (آیینه ای بی طرح ، جلیلی،ص 61 ).
12 – رویکرد روایی و داستانگونگی : زبان شعرنیما علاوه بر رمزی و تمثیلی بودن با روایت و نقالی همراه است. ” نیما در مسیر تکوین زبان شعری خویش به ترکیبی از بیان کنایی، سمبلیک ، وصفی و روایی دست یافت .” ( تاملی در ادبیات امروز ، باقی نژاد ، ص 72 ). لذا نیما در سروده هایش به ادبیات نمایشی و دراماتیک توجه می کند.
13 – باستانگرایی درشعرنیما : همانگونه که در پیشانی این مقاله اشاره کردیم ، نیما در ابتدا تابع سبک خراسانی است.و حتی در قالبهای نو نیز شاهد ویژگی های این سبک هستیم . به کارگیری واژه های کهنه ، استفاده از دو حرف اضافه برای یک متمم ، فاصله انداختن بین مضاف و مضاف الیه ضمیر به شیوه ی قدما ، کاربرد اشباع شده ی ساکن به جای کسره ی اضافه و…
از درون پنجره ی همسایه ی من
یا ز ناپیدای دیوار شکسته ی خانه ی من
از کجا یا از چه کس دیریست…” نیما ” ( ساختار زبان شعر امروز ، علیپور ، ص 165)
14 – استفاده از آواها و صداها در شعر نیما:به کارگیری صوت ها و آواها در شعر برای نیما نوعی بدعتگری و نوآوری به شمار می رود. ” اسم صوت هایی که نیما به کار بسته است به دودسته می توان تقسیم نمود. دسته ی نخست صدای پدیده هایی چون سنگ و ساعت ، برگ و اشیاء مختلف است که هریک به گونه ای و برای مقصودی در شعر وی راه یافته اند: گمب و گمب ، هوهو . دسته ی دیگر صداهای جانداران و پرندگان گوناگونی است که نیما از نزدیک آنها را مشاهده نموده و صدایشان را شنیده است: قوقولی قو ، دودوک دوکا ، چوک چوک ” ( آیینه ای بی طرح ، جلیلی ، ص 87-89).
15 – صورخیال شعر نیما : صورت های خیال تازه با برداشت های جدید در شعرهای نیما کم نیست.اگر در سروده های او کند و کاوی داشته باشیم ،” تشخیص – جان بخشی – جایگاهی عمده دارد ، آن چنانکه عنصری از طبیعت را گاه همچون خود می پندارد و او را درانجام دادن عملی همانند خود تصویر می کند یا شریک کار خویش می سازد .علاوه براین در شعر او ترکیب های تشبیهی و استعاری نیز دیده می شود: رگهای صدا ، استخوان آرزو، عطسه ی شب ، ساحل آشوب …” ( سبک شناسی شعرپارسی ، غلامرضایی ، ص 271). علاوه بر تشبیه و انواع استعارات ،با کنایات ابداعی و ابتکاری ، تمثیل ها ، تلمیحات بومی و …نیز روبرو هستیم.
16 – آفرینش واژه ها و ترکیبات نو :شاعر نکته یاب و نوبینی مانند نیما از آنجا که در شعر به دنبال نوجویی است ، طبعا برای بیان دقیق و عمیق مقصود خود تلاش می کند که واژه ها و ترکیباتی نو خلق کند.از این رو در سروده های او با واژه های جدید و خوش تراشی نظیر بیمارناک ، خنده ناک ، نازک آرا ، دوزخ آرا موجه می شویم که در این باره دکتر حقوقی در کتاب شعر زمان ما 5(نیما یوشیج) به طور دقیق و مشبع به آن پرداخته است.
17 – کاربرد تکرار در قالب مصرع آرایی و بندآرایی : در تعداد چشمگیری از اشعار نیما یک مصراع یا یک بند ، در آغاز و انجام شعر تکرار می شود که این شگرد ، حالتی دوار و گردنده به شعرها می دهد.شعرهایی مانند : آی آدمها ، تو را من چشم در راهم ، در شب سرد زمستانی ، هنگام که گریه می دهد ساز.
18 – هنجار گریزی در شعر نیما : تحول و دگرگونی در شعر نیما محدود به قالب شعر نیست.بلکه همه ی انواع دگرگونی ها در شعر او به چشم می خورد. او برای آنکه بتواند بر اندام فکر و اندیشه ی نو ، لباسی جالب و جاذب و نظرگیر بپوشاند ، از هرگونه تمهیدات و امکاناتی استفاده می کند. لذا هنجارگریزی یکی از این امکانات زبانی او محسوب می شود. مهم ترین هنجارگریزی های زبانی در شعر نیما به قرار زیر است : ” الف ) هنجارگریزی های ناشی از کشف و شهود شاعر. ب ) هنجارگریزی ناشی از تعلق ذوقی و سبکی نیما به بسیاری از سنت های زبانی سبک کلاسیک. ج ) هنجارگریزی های ناشی از حضور اشیاء و طبیعت پیرامون شاعر د ) هنجارگریزی های ناشی از تاثیر زبان محاوره و طبیعت نثر است.” ( نگاهی به مهم ترین گونه های هنجارگریزی زبانی نیما ، عزیزی فر، نیک منش ، فصلنامه علمی و…دانشگاه الزهرا،سال ششم ، شماره 10، بهار93)
علاوه بر ویژگی های پیشگفته ، به مواردی از قبیل : تلمیحات محلی و بومی ، استفاده ی چشمگیر از جملات معترضه ، بکارگیری اضافات مقلوب ، توجه به شعریت کلام ، توجه به گستره ی خیال ، فشردگی و ایجاز کلام هم می توان اشاره نمود. منا بع و مآ خذ :
1 – اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی مازندران ، تا صبح دمان( همایش ملی علمی، پژوهشی نیما یوشیج) ،ساری ، شلفین ، چاپ اول، 1389
2 – باقی نژاد ، عباس ، تاملی در ادبیات امروز(1)، تهران ، نشرپارسه ،چاپ دوم ، 1390
3 – جلیلی ، فروغ ، آیینه ای بی طرح ،تبریز ، آیدین ، چاپ اول ، 1387
4 – حسین پورچافی ، علی ، جریانهای شعری معاصرفارسی ،تهران ، امیرکبیر،چاپ اول ، 1384
5 – حقوقی ، محمد ، ادبیات امروز ایران(2) ، تهران ، قطره ، چاپ پنجم ، 1383
6 – داوران ، ناصر، نیمای نظریه پرداز- نیمای شاعر، تبریز، شایسته ، چاپ اول ، 1383
7 – روزبه ، محمدرضا ، ادبیات معاصر ایران (شعر) ،تهران ، نشر روزگار، چاپ سوم ، 1386
8- شفیعی کدکنی، محمدرضا ، ادوارشعر فارسی ، تهران ، سخن ، چاپ اول ، 1380
9 – علیپور ، مصطفی ، ساختار زبان شعر امروز، تهران، فردوس ، چاپ سوم ، 1387.
10 – علیپور، منوچهر ، نیما یوشیج ، تهران ، تیرگان ، چاپ سوم ، 1384
11 – غلامرضایی ، محمد ، سبک شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، تهران، جامی،چاپ سوم، 1387
12 – گروه نویسندگان ، شرح زندگانی شاعران بزرگ ،تهران، تیرگان ، چاپ اول ، 1382
13 – یاحقی ، محمد جعفر، چون سبوی تشنه ، تهران ، جامی ، چاپ پنجم ، 1377
14- نگاهی به هنجارگریزی زبانی درشعر نیما،عزیزی فر-امیرعباس ونیک منش-مهدی،فصلنامه علمی،پژوهشی زبان پژوهی دانشگاه الزهرا،سال ششم ،شماره 10، بهار 1393
