توصيف آرايه:
آن است كه سخن را دو احتمال باشد: يكى مدح و ديگرى ذم يا يكى جدّ و ديگرى
هزل و امثال آن. مانند قول بشّار دربارۀ اعورى به نام عمرو:
| خاط لى عمرو قباءا ليت عينيه سواء | قلت شعرا ليس يدرى امديح ام هجاء |
يعنى عمرو براى من قبايى دوخت، كاش هر دو چشم او يكسان مى‌شد، شعرى
گفته‌ام كه معلوم نيست مدح است يا هجاء كه اگر مراد گوينده اين باشد كه دو چشم خياط
در بينا بودن يكسان باشند، مدح و الاّ ذم خواهد بود. مصراع دوم از بيت زير:
| خم‌ها همه در جوش و خروشند ز مستى | وان مى كه در آنجاست، حقيقت نه مجاز است |
نيز دو وجه دارد: 1. وان مى كه در آنجاست حقيقت، نه مجاز است يعنى حقيقت
است نه مجاز. 2. وان مى كه در آنجاست حقيقت نه، مجاز است يعنى مجاز است نه
حقيقت- دو وجه ديگر هم دارد كه به معنى حقيقت و مجاز مربوط مى‌شود- مصراع
دوم اين بيت:
| بگير طرّۀ مه چهره‌اىّ و قصه مخوان | كه سعد و نحس ز تأثير زهره و زحل است |
هم بر حسب اين كه حرف« كه» حرف تعليل باشد يا ربط، دو احتمال دارد: 1. سعد و
نحس ز تأثير زهره و زحل است. 2. سعد و نحس ز تأثير زهره و زحل نيست. همچنين
است مصراع دوم بيت زير:
| آن كيست كه از روى كرم با من وفادارى كند | بر جاى بدكارى چو من يك دم نكوكارى كند |
كه سه احتمال دارد، دو احتمال آن مقابل يكديگرند و مصداق صنعت توجيه: 1. بر
جاى بدكارى چو من، يك دم نكوكارى كند. يعنى بر جاى بدكار بودن و بدكارى كردن
مثل من، يك دم نكوكارى كند. 2. بر جاى بدكارى، چو من يك دم نكوكارى كند يعنى به
جاى بدكار بودن و بدكارى كردن، مثل من يك دم نكوكارى كند. در اين دو احتمال« يا»
در بدكارى و نكوكارى، ياء مصدرى است. احتمال سوم هم چنين است: بر جاى
بدكارى چو من، يك دم نكوكارى كند يعنى دربارۀ بدكارى مثل من، يك دم نكوكارى
كند. در اين احتمال« ياء» در بدكارى ياء وحدت است. و در بيت زير:
| حضور مجلس انس است و دوستان جمع‌اند | و ان يكاد بخوانيد و در فراز كنيد |
« فراز كنيد» محتمل الضّدّين است زيرا هم به معنى ببنديد است و هم به معنى
بگشاييد. صنعت توجيه را ذووجهين و محتمل الضّدّين نيز مى‌گويند.
