لطیفه

 لطیفه چیست؟

بدون شک خنده ،شوخی و شوخ طبعی یکی ا ز عالی ترین نیازهای انسان است.بر همین اساس عده ای با خنداندن و عده ای دیگر با خندیدن سعی در برآورده کردن این نیاز خود دارند.آنچنانکه ارسطو انسان را حیوانی ضاحک میپندارد و شادمانی را ابزاری میداند که به پرورش وظهور سایر صفات عالی انسانی کمک میکند .مارتین و دابین (Martin & Dobbin) نیز بر این عقیده اند که مزاح و لطیفه گویی در غنی سازی و پرمحتوا ساختن تجارب زندگی و در نتیجه افزایش کیفیت زندگی نقش مثبتی دارند.

به نظر قاسمی( 1378) نیاز به لطیفه و شادی با سرشت انسان عجین گردیده و به عنوان زنگ تفریحی در زندگی جدی و عبوس روزمره قلمداد شده که نیاز روحی انسان را برآورده میسازد. فروید(Freud) شوخی و لطیفه را نوعی تلاش حسابگرانه و در عین حال ناخودآگاه برای برون ریزی تنش ها معرفی میکند که افراد از طریق بیان لطیفه ها به شیوه ای نمادین نسبت به ارضای تمایلات واپس زده خود مبادرت می ورزند.

لطیفه ابزاری یرای شناسایی نقاط قوت و ضعف خود و دیگران و گاهی ابزاری برای اعتراض به شرایط اجتماعی،اقتصادی،سیاسی و همچنین ابزاری برای مقاومت در برابر فرهنگ بیگانه و ناآشنا است که موجبات پیدایش مرزبندی بین ما و دیگران را فراهم می آورد . لطیفه هایی همچون لطیفه های قومیتی برای رفع همین نیاز که همان تمایل به قومیت برتر بودن است بوجود می آیند.

لطیفه امروزه به لطف فناوری به ابزاری مهم برای انتقال پیام تبدیل گردیده است.در واقع معمولا لطیفه ها دارای اشاره پرده درانه به اموری از قبیل مسایل سیاسی،اقتصادی و اجتماعی و همچنین مسایل جنسی و تابوهای اخلاقی هستند.غلبه روح تمسخر و تحقیر موجود در لطیفه ها موجبات فرو نشستن تمایلات و اعتراضات درونی افراد را فراهم میآورد و به عبارت دیگر شوخی گاهی به ابزاری برای گفتن آنچه که جدی است تبدیل میگردد.

آریانپور کاشانی لطیفه ها را حکایتهایی میداند که بیانگر دست انداختن،کنایه زدن، هزل،هجو،حیله و یا حقه ای خنده دار است.از نظر زبانشناسی لطیفه  گفتاری است لطیف و نیکو که گاه نمود نوشتاری پیدا میکند.دهخدا لطیفه ها را گفتارهایی نیکو و مختصر میداند که منجر به انشراح صدر و انبساط قلب میشود.

از نظر متن شناسی و به زعم دکتر احمد اخوت لطیفه متن یا گفتاری است که معمولا از دو بخش تشکیل میشود و مانند همه متونی که به شیوه ارتباطی با مخاطب ارتباط برقرار میکند دارای اجزای زیر است:

1-فرستنده پیام 2-گیرنده یا مخاطب پیام 3-پیام 4-زمینه پیام(یعنی زمان و مکان که البته در تمام لطیفه ها وجود ندارد و جزو عناصر لازم لطیفه نیست)5-شیوه ارسال پیام

یک لطیفه ساده معمولا از دو بخش معرفی یا مقدمه(build up) و لب مطلب(punch line)  تشکیل شده است.در بخش معرفی گوینده عناصر اصلی لطیفه را معرفی میکند و فضا را برای وارد کردن ضربه و گفتن جمله اصلی لطیفه ایجاد میکند و لب مطلب معمولا جمله ای کوتاه است که به نوعی با بخش اول تضاد و ناهمگونی دارد یا در آن عناصر غافلگیر کننده و پیوند غیرمنتظره دیده میشود و به نوعی منطق معمول روزمره را برهم میزند و به عبارت دیگر ما در لطیفه شاهد تلفیق ناگهانی دو وضعیت مغایر هم هستیم که ارتباط ناخواسته آنها ممکن میگردد.آشنایی زدایی آرایه ای ادبی است که در تمام متون باعث زیبایی و لذت میشود و در لطیفه نیز به همین گونه عمل می کند یعنی موجب بر هم خوردن ساز وکارها و اصول معمول گردیده و این برهم خوردن ساز وکار موجب نشاط میگردد.

برخی از این ساز و کارها را میتوان در اصول همیاری و مکالمه گرایس یافت.گرایس برای یک مکالمه معمولی چهار اصل را ارایه میدهد:

1-اصل کمیت به این معنی که به اندازه مورد نیاز اطلاعات دهید،نه بیشتر نه کمتر

2-اصل کمیت به این معنی که آنچه ناصحیح است و یا برای اثباتشان شواهد کافی ندارید نگویید

3-اصل ارتباط به این معنی که مرتبط سخن بگویید و سخنانتان با موضوع مرتبط باشد

4-اصل شیوه و روش به این معنی که واضح ،منظم و به دور از ابهام صحبت کنید

و معمولا نقض هر یک از اصول بالا موجبات بر هم خوردن ساز و کار و خنده دار شدن مطلب را به همراه دارد.

اما از لحاظ ارزش و محتوا لطیفه ها را میتوان به صورت زیر دسته بندی نمود:

·         لطیفه های خنثی که بار معنایی و ارزش خاصی ندارند وتنها هدفشان تفریح و شادی و خنده است

·         لطیفه های سیاسی که به تحقیر شخصیتها و وقایع سیاسی می پردازد

·         لطیفه های قومیتی که به تحقیر و تمسخر یک قوم یا ملیت خاص می پردازد

·         لطیفه های تابو شکن که در محتوای آنها تابوهای اخلاقی از جمله تابوهای جنسی که به اعضای تناسلی و یا رابطه جنسی و تابوهای دستگاه گوارش که به ادرار،مدفوع و یا گاز معده اشاره میکنند که در بیشتر فرهنگها مضمونی خلاف ادب و نزاکت دارند

·         لطیفه های دین ستیز که به تحقیر نمادهای دینی و یا وقایع مقدس وشخصیتهای مذهبی میپردازند

هر یک از مقوله های بالا در کنار هدف اصلیشان که شادی است هدفهای جانبی دیگری نیز دارند که همگی آنها از لحاظ زبان شناختی،روان شناختی و جامعه شناختی قابل کنکاش هستند وبدون شک لطیفه امروزه با پیشرفت رسانه های ارتباط جمعی و اینترنت به ابزاری کاربردی برای رفع نیازهای درونی اجتماع و شکوفایی آن گردیده است و همینطور برعکس ممکن است موجب زیانهایی از جمله از بین رفتن وحدت اجتماعی و همزیستی مسالمت آمیز و از بین رفتن الگوهای اخلاقی در جامعه گردد.

لذا تحقیق و پژوهش در این زمینه می تواند بر لایه های تاریک و پنهان لطیفه ها که همان عناصر تهاجم،تجاوز،برتری جویی و تحقیر است نور بیندازد .

منابع:

·         پرتال جامع علوم انسانی

·         لطیفه ها و ناخودآگاه (Glenn Wilson)

·         هجو و لطیفه (مجله آموزش زبان و ادب فارسی شماره 56)

·         گفتاری در باب نقش رسانه ای لطیفه در انتقال پیام(رضا ساکی)

·         لطیفه ها از کجا می آیند(احمد اخوت)

·         نقش تخطی از اصول گرایس در ایجاد نسل جدید لطیفه های ایرانی(رضا خیرآبادی)

·         معنی شناسی(تقی وحیدیان کامکار)

·         آواشناسی(مهدی مشکوه الدینی)

·         لطیفه های ارسالی در گروههای برنامک ارتباط جمعی وایبر(Viber)

·         Edi-linguistics.ir

·         Linguistics88.ir

·         Lsi.ir